Op 7 april waren wij als Platform Weeffouten aanwezig bij de bijeenkomst ter lancering van de praktische invulling van het programma ‘milieucriminaliteit’ van Fonds Slachtofferhulp. Dit programma komt op voor slachtoffers van onder meer illegale lozing en uitstoot door bedrijven. Tijdens deze bijeenkomst kwamen verschillende weeffouten naar voren, zowel in de presentaties die werden gegeven als in de persoonlijke verhalen van de slachtoffers. De slachtoffers lopen vaak vast op de grenzen van het politieke systeem op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau en zoeken uiteindelijk hun heil bij de rechter. Deze vaak eenzame strijd brengt regelmatig grote fysieke, financiële, psychologische en sociale gevolgen met zich mee. Fonds Slachtofferhulp ziet dit en wil hen hierin ondersteunen.
Weeffouten binnen milieucriminaliteit
Hoewel het programma al in 2024 werd geïntroduceerd, volgde op 7 april 2025 de praktische programma bekendmaking van het programma “milieucriminaliteit”. De noodzaak van het programma werd tijdens de presentaties en in de gesprekken met de verschillende burgerbewegingen nadrukkelijk bevestigd.
Zo vertelde Ingeborg Koopmans, officier van justitie milieu & veiligheid bij het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie, tijdens een lezing welke onderwerpen er nu onder milieucriminaliteit vallen, wie de slachtoffers zijn en dat het slachtofferperspectief vaak nog te weinig naar voren komt. Ook kaartte zij aan dat haar rol als officier van justitie soms frustrerend is, omdat deze pas in actie kan komen als het kwaad al geschied is.
Daarnaast liet Karin van Wingerde, hoogleraar criminologie (Corporate Crime and Governance) aan de Erasmus Universiteit, aan de hand van historisch onderzoek naar Chemours en Tata Steel zien hoe langdurige interacties tussen bedrijven en overheden hebben geleid tot zogenoemde “regimes of permission” — situaties waarin milieuschadelijk gedrag wordt toegestaan of zelfs gefaciliteerd door de staat. Deze “regimes of permission” sluiten naadloos aan bij wat wij signaleren als een fundamentele weeffout: gedoogbeleid ondermijnt wetgeving, een weeffout die wij in veel hedendaagse gevallen nog vaak terugzien.
Gesprekken met omwonenden
Uit de gesprekken met omwonenden blijkt op welke manier zij vastlopen in het politieke systeem. Zo worden zij vaak van het kastje naar de muur gestuurd, staan zij machteloos tegenover invloedrijke en onzichtbare lobbypraktijken en ervaren zij de gemeente, provincie en landelijke bestuursorganen als bevooroordeelde spelers. Weeffouten door en door.
Een voorbeeld hiervan zijn de omwonenden van Schiphol. Schipholwatch, een van de vele bewonersactiegroepen rondom Schiphol, publiceerde verschillende artikelen over het wassen neus karakter van de participatietrajecten die worden georganiseerd door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat rondom de discussie over de krimp van Schiphol. Hierin tonen zij aan dat de conclusies over de ingediende zienswijzen van burgers van te voren al vastliggen en dat de deelnemers vooraf vaak al worden gezien als ‘tegenstanders’. Wij zien hierin een duidelijke gelijkenis met de weeffout: inspraak op beleid uit evenwicht. Ook met de weeffout: verkeerde omgang met de wetenschap, hebben de omwonden onvrijwillig veel ervaring. Opgerekte geluidsgrenzen, gesjoemel met natuurvergunningen en valse beloftes van ‘stillere’ vliegtuigen, die in de praktijk toch niet zo stil blijken te zijn.
Ook de omwonenden van omstreden staalfabriek Tata Steel lopen tegen deze weeffouten aan. Onlangs stelde Antoinette Verbrugge van Stichting Gezondheid op 1 (onder andere actief rondom Tata Steel), nog in een rondetafelgesprek over de voortgang van het Vergunningverlening, Toezicht en Handhavingsstelsel (VTH): “Geef omwonenden een echte serieuze plek aan tafel. Zij zijn de eerste slachtoffers van vervuiling, maar hun stem wordt toch nog heel erg vaak genegeerd. Participatieprocedures zijn vaak schijninspraak.”
De rol van Fonds Slachtofferhulp
Dat milieucriminaliteit vaak nog gezien wordt als een slachtofferloos delict komt onder andere doordat er van milieucriminaliteit bijna nooit aangifte wordt gedaan en doordat het soms lastig is om een verband aan te tonen tussen de opgedane gezondheidsschade en het milieudelict. Hierdoor lijkt het net alsof er geen slachtoffers zijn en worden zij ook juridisch niet erkend als slachtoffer. Hierdoor ontvangen zij geen (juridische) bijstand, maar ook geen compensatie voor de fysieke, financiële, psychologische en sociale gevolgen van de milieudelicten, aldus Lizette Vosman, programmamanager milieucriminaliteit bij Fonds Slachtofferhulp.
Hierin wil Fonds Slachtofferhulp de slachtoffers te hulp schieten en door middel van hun programma onder andere erkenning geven van hun slachtofferschap. Velen van de slachtoffers ervaren een gevoel van machteloosheid en onrecht, en voelt het voor hen als een eenzame strijd waarin zij opkomen voor hun eigen gezondheid en die van hun leefomgeving. Juist deze mensen samenbrengen en daardoor hun strijd minder eenzaam maken, opkomen voor hun rechten en hen handelingsperspectief brengen, is voor Lizette Vosman de drijfveer.
Na vele kennissessies over de invulling van het programma werd deze tijdens de bijeenkomst van 7 april gepresenteerd. Hierbij diende de volgende ambitie als uitgangspunt voor de realisatie van de verdere doelstellingen binnen het programma.
“We leven in een gezonde en veilige leefomgeving waarin milieucriminaliteit niet wordt geaccepteerd en slachtoffers worden erkend en ondersteund.”
Deze verdere doelstellingen zijn ondergebracht in de volgende vijf pijlers.
- Erkenning: Slachtoffers voelen zich gezien en erkend
- Bewustwording: De samenleving is zich bewust van de gevolgen van milieucriminaliteit op de slachtoffers en hun leefomgeving.
- Empowerment: Slachtoffers zijn empowered.
- Beleid: De overheid ontwikkelt beter beleid om milieucriminaliteit te voorkomen en slachtoffers verbeterde toegang te geven tot recht en herstel van schade.
- Uitvoering: De overheid weegt het perspectief van omwonenden mee in de uitvoering van het VTH-stelsel (vergunning, toezicht en handhaving).
Onze steun
Wij onderschrijven de noodzaak van dit programma en staan volledig achter de ambitie en verdere doelstellingen die Fonds Slachtofferhulp hieraan heeft gekoppeld. Daarnaast bewonderen wij de daadkracht en het doorzettingsvermogen van de bewonersgroepen en willen wij hen bedanken voor hun openheid naar ons. Wij willen Fonds Slachtofferhulp bedanken voor de uitnodiging voor deze bijeenkomst. Wij zien duidelijke kansen om vanuit onze expertise bij te dragen aan het verder agenderen en aanpakken van de weeffouten binnen de verschillende casussen van milieucriminaliteit en zo bij te dragen aan de krachtige ambitie van Fonds Slachtofferhulp!
