Begin oktober kondigde de provincie Noord-Holland aan de eerste stap te hebben gezet richting de gedeeltelijke sluiting van Tata Steel. De installaties van Tata Steel zorgen al geruime tijd voor vervuiling, met grote gevolgen voor het klimaat en de volksgezondheid. Hoe kan het toch dat deze problematiek al zo lang voortduurt? Net als bij Chemours, waar Transparency International Nederland (TI-NL) eerder over schreef, concludeerde de Onderzoeksraad voor de Veiligheid in 2023 dat de overheid te weinig bescherming biedt aan burgers tegen de uitstoot van Tata Steel.
Tata Steel is het meest vervuilende bedrijf van Nederland, zowel qua CO₂- als stikstofuitstoot. Het bedrijf staat op de 20e plaats van meest schadelijke bedrijven van Europa en is in zijn eentje verantwoordelijk voor 7 procent van de Nederlandse CO₂-uitstoot. Ook komen er door de fabrieken veel giftige stoffen vrij, waardoor omwonenden schadelijke gezondheidseffecten ervaren. Vergroening is onvermijdelijk voor Tata Steel, blijkt uit een rapport, opgesteld voor het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, dat verschillende toekomstsscenario’s schetst. Anders dreigt de fabriek in 2034 te moeten sluiten vanwege strengere milieu- en klimaateisen. In het huidige ‘groene’ staalplan van Tata Steel reduceert het zijn uitstoot met 50% in 2030. Voor deze overstap van kolen naar waterstof wil het bedrijf echter wel overheidssteun ontvangen. In de tussentijd blijven de gezondheidseffecten voor omwonenden aanhouden, terwijl onderzoek aantoont dat onmiddellijke actie noodzakelijk is.
Onaanvaardbare gezondheidseffecten
Volgens onderzoek van het RIVM worden alle 150.000 bewoners van de regio IJmond blootgesteld aan extra gezondheidsrisico’s door emissies van fijnstof, stikstof, PAK (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen) en lood. Volgens het RIVM zorgt deze stapeling van stoffen voor meerdere gezondheidseffecten. Zo hebben omwonende een vergrote kans op hart- en vaatzieken, longkanker en astma. In Wijk aan Zee, het gebied waar blootstelling van fijnstof en stikstof het grootste is, leven inwoners gemiddeld 2,5 maand korter. Longkanker komt in deze gebieden soms wel 50 procent vaker voor dan het landelijk gemiddelde. Ook fabrieksarbeiders van Tata Steel hebben een anderhalf keer hogere kans om tijdens hun loopbaan te overlijden dan het landelijke gemiddelde. Deze recente onderzoeken bevestigen wat allang bekend was. Al in 1975 toonde een wetenschappelijk onderzoek aan dat er in de omgeving van Tata Steel verhoogde concentraties kankerverwekkende stoffen werden waargenomen.
Waarom heeft de overheid niet ingegrepen?
Hoe kan het dan dat er al die tijd niks aan gedaan is? Volgens de Onderzoeksraad voor de Veiligheid verschuilen overheid en het bedrijf zich allebei achter vergunningen. Gemeente, provincie en regering schuiven hun verantwoordelijkheid af door te verwijzen naar Europese normen. Tata Steel doet weinig onderzoek naar de gezondheidseffecten van zijn bedrijfsactiviteiten op omwonenden en houdt – in ieder geval een deel van – zijn meetgegevens geheim. Daarbij speelt ook mee dat provincie en gemeente te weinig ambitie, kennis en capaciteit hebben om ervoor te zorgen dat de vergunningen van Tata Steel zo streng worden dat de omgeving voldoende wordt beschermd.
Volgens het RIVM worden de wettelijke grenswaarden voor luchtkwaliteit (fijnstof) niet overschreden. Maar de referentiewaarden van de WHO en gezondheidskundige advieswaarden worden dat wel. Volgens de Expertgroep Gezondheid IJmond zouden gezondheidsnormen de uitstoot moeten bepalen in plaats van juridische normen. Begin oktober publiceerde de groep zijn tweede adviesrapport. De Expertgroep concludeert dat metingen door een onafhankelijke toezichthouder cruciaal zijn voor een gezonde leefomgeving rond de fabriek.
Intrekken vergunning
Misschien dat er nu eindelijk verandering komt? De Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied (ODNZKG) is wel aan het onderzoeken of ze een van de fabrieken van Tata Steel kan sluiten: de Kooks- en gasfabriek 2 (KGF-2).
De omgevingswet kan alleen maar een vergunning intrekken als een bedrijf de normen uit de vergunning overtreedt. Tata Steel heeft al drie keer een last onder dwangsom opgelegd gekregen en reeds 42 boetes ontvangen omdat ze de vergunning voor de KFG-2 overtrad. De ODNZKG heeft nu een voornemen tot aanzegging gedaan. Tata Steel had binnen zes weken een plan moeten overleggen hoe het de KGF 2 in overeenstemming gaat brengen met de geldende regels. De termijn is inmiddels een maand verstreken, waardoor er misschien een weg open ligt om de vergunning van de KGF-2 van Tata Steel in te trekken. Meer nieuws hierover is nog niet naar buiten gebracht. Het is dus afwachten op de volgende stap van de omgevingsdienst.
Overheidssteun voor een nieuwe schonere fabriek
Vanwege het economische belang van staalproductie is de overheid bereid om Tata Steel steun te verlenen bij het bouwen van een schonere nieuwe staalfabriek. Er wordt op dit moment in Den Haag onderhandelt over deze maatwerkafspraken, die naar schatting rond de 2,5 miljard euro zou kunnen liggen. De Expertgroep Gezondheid IJmond adviseert daarom om een gezondheidseffectrapportage (GER) in te stellen. Hierin wordt dan precies vastgelegd aan welke eisen de fabrieken moet voldoen om overheidssteun te krijgen. Het is een advies dat de Tweede Kamer overnam, maar waarvan het de vraag is of het kabinet instaat is om het ook daadwerkelijk uit te voeren. Dat is in het verleden vaker een probleem geweest. De onderhandelingen hierover verlopen traag, daarom roepen FNV en Groenlinks-PvdA de overheid op om op te schieten. Voor nu staat er eind januari een rondetafelgesprek over de maatwerkafspraken met de Tweede Kamercommissie gepland.
Hoe nu verder?
De situatie rondom Tata Steel laat zien hoe overheid en bedrijfsleven al decennia falen in het beschermen van de volksgezondheid. Ondanks evident wetenschappelijk bewijs en ernstige zorgen van omwonenden blijft ingrijpen uit. Onderhandelingen over vergroening en mogelijke sluiting van de vervuilendste bedrijfsonderdelen bieden enige hoop, maar zijn al te laat voor omwonenden die al jaren gezondheidsklachten ervaren. Deze processen hebben al vertraging opgelopen, terwijl er volgens experts onmiddellijk maatregelen nodig zijn: onafhankelijke controles, strengere normen en directe handhaving. Alleen zo kan deze weeffout na zo lang ten einde komen.
